İlginç taşıtlardı dolmuşlar, neredeyse hiçbirinin boyu orijinal değildi, kestirilip ortadan bölünerek kaynakla parça ilavesiyle uzatılmış, bu sayede araya üç kişinin daha oturabileceği sırtı katlanır kanepe ile 10 kişilik hale getirilmişlerdi! Bunlara şoför diliyle strapenteli denirdi. Bu koltuklarda oturmak yolculukyapmak hiç rahat değildi. Yolcunun kambur gitmesine neden olurdu. Arka koltuk kesintisiz düz olup dört kişi oturtulurdu. Ara bölüm üç öne de şoför hariç iki kişi sığışırdı. Yolcular omuz omuza giderdi, bazıları sırtını arkaya dayamaz, eğilir bir omuz öne diğeri içeri doğru yanlamasına dururdu. Bazı yolcular şişmansa ve de ellerinde paket, file, dizleri üzerine koyduğu Bond tipi çanta varsa yolculuk çekilmez olurdu. Bayan yolcular ya kapı tarafına ya da cam kenarına oturmaya gayret eder iki beyin arasında sıkışmamayı kollardı!. En kötüsü arka koltuğun sol dip kenarında oturan yolcunun diğerlerinden önce inmek istemesiyle yaşanırdı. Bu durumda en az üç dört kişi dolmuştan iner yol verir sonra tekrar binerek yola devam edilirdi. Çoğu zaman inen yolcunun iki büklüm olup bu iniş sırasında ara bölümdeki sonradan yapılma katlanır kanepeye takılan çorabı da kaçardı!
Orta kanepede gitmek iyice berbattı! Bir kere rahat değildi, sonradan yapılma vinleks kaplı uyduruk bir şeydi, içinde yay sünger yoktu, yumuşak değildi, kanepenin sırt kısmı kısa, yere yakındı, dizler bükülür ya da yana pergel gibi açılarak oturulurdu. Birde bu üçlü kanepenin ortasında kalmak adeta işkenceyle eş değerliydi. İşte bu yüzden deneyimli yolcular dolmuşun kapısında son yolcuyu bekler "Ben yakında ineceğim sizi, inerken rahatsız etmeyeyim" bahanesiyle yolcuyu içeri oturtur, kendiside kapıya yakın, ortaya göre nispeten daha rahat gitmek için bu taktiği uygulamaya özen gösterirdi. Ne var ki arka koltuktan hep bozuk para isteyen şoföre ödenen dolmuş ücretlerinin ulaşımı bu orta koltukta oturanların göreviydi, şoför muavini görevi görürlerdi."Şunu uzatır mısınız"diye verilen bozuklukları şoföre, varsa üstünü geriye yolculara çok sık yapılmayan ters bilek ve omuz hareketleri ile bakmadan verilirdi. Sarsıntılarda bozuk paralar kanepeler arasına düşer, bulunması için, zaten darlaşan iç hacim de bir de bunlar yol boyunca aranırdı. Arka koltukta oturanlardan biri diğerlerine "Sizinki bozuk mu"? diye sorar, öyleyse hepsini toplar arkadan dört kişi diye topluca verirdi, bu daha zahmetsiz olup ödeme bir defada biterdi. En keyiflisi ön koltukta gitmekti. Mevsim kış ise motorun içeri vuran sıcağını dizlerinizde hissederdiniz! Yazın ise bu aynen devam eder, terletirdi.
Üç kişinin yolculuk yaptığı ön bölümde şoför bir yandan para toplar, diğer yandan aracı sürerdi, yolcu trafiğe bakmaz aklına estiği zaman para uzatırdı bu bazen mesai çıkışı trafiğin yoğun olduğu en kritik anlara, bazen keskin virajda dönüşe rastlardı.Şoför hem para toplar, hem de virajı tamamlar, hem de laf yetiştirirdi. Zaman zaman rölanti düşer, motor homurdanırdı. Şoför ile kapı tarafında oturan yolcunun arasında kalan en çok sıkışandı! Şoför yer kazanmak için sol omzunu kapıya iyice yaslamasına rağmen direksiyondan vitesli aracın vitesini sık sık birden ikiye geçirirken vites kolunu neredeyse böbreğinizde, böğrünüzde hissedebilirdiniz!. Dolmuş yerden vitesli ise sol dizinizle vitesi iterek değişmesine neden olmamak için mümkün olabildiğince kaslarınızı gerip omuzlarınıza binan ağırlığa eşit güçte kasılırdınız. Bacaklarını kapayamayacak kadar şişman göbekli yolcular vardı, beden bedene yapışık gidilen bu yolculuklarda, sıcak temastan hiç rahatsız olmazlardı. Durakta yolcu beklerken dolmuşta en sempatik kişi durağa son gelen yolcuydu. O gelince bekleme sona erer, hareket edilirdi. Bu nedenle dolmuşa son binen kişi olmak gizli bir ayrıcalıktı. Dolmuş yolcularından bazıları ön tarafı kapar, elini sağ camdan çıkarır burası tamam derdi. Bunun manası iki kişilik ücret ödeyeceğim, öne başka yolcu alma, ben sıkışarak gitmek istemiyorum, paketim var demek olurdu, sırada bekleyen yolcular burunlarından soluyarak başka dolmuşun gelmesini beklemeye devam ederdi. Bazıları iki üç kişilik yer varken beklemek istemediği veya acelesi olduğu için "Hadi gidelim" der boş kalkılırdı, o yerlerin parasını öderdi.
Şoför yoldan indi bindi yapar, aynı hat üzerinde ekstra para kazanırdı. Ön koltukta oturanların şoförün yanında bulunmanın samimiyeti ile sorduğu klasik sorular vardı, bunlar genellikle ön konsol orijinal mi? Yada yadigar kaç model gibi sorulardı. Dolmuş şoförü gözü gibi baktığı ekmek teknesi dolmuşun ön konsolunun orijinal olduğunu gururla anlatmaya başlar, aracın yaşını, bugüne dek kimlerin bindiğini bile bir çırpıda sayardı. 40 - 50 - yaşındaki aracını öve öve bitiremez, hatta yeni bir araba verseler bile asla bununla değişmeyeceğini üstüne basa basa vurgulardı, aslında ona yeni araba veren de yoktu. Buna rağmen günde 8 - 10 saat çalışan dolmuşunun kendisini gömecek kadar sağlam ve dayanıklı olduğu muhabbetine devam eder, bu sırada yanından geçen yeni model otomobilleri hafifliği ve saçının inceliğini vurgulayarak peynir tenekesine benzetmeyi de ihmal etmezdi.
Ahşap, maun karışımı mobilya görüntülü görkemli konsol oksitlenmemiş nikelaj gösterge tablosu kadran çerçeveleri, bu vesile ile tozu bir kez daha alınırdı. Konsol üzerinde dolmuş ücretlerinin üzerinde toplandığı bozuk paraların kaymasını engelleyen müflonlu bir toz bezi dururdu. Dikiz aynası üzerinde çoğu kez aile fertleri, çocukların vesikalıkları asılır, bazen de maskot bebe patiği sallanırdı. Süsler, pon ponlu yastıklar, kartpostal, at nalı uğurlara da rastlanırdı. Yazılarda vardı Bozuk para veriniz, kapıyı yavaş kapayınız, sigara içmeyiniz, gibisinden.
Dolmuş içi muhabbette başka bir dil konuşulurdu. Bunlardan en sık tekrarlanan cümleler arasında, parayı uzatırken "Alır mısın canım", "Şunu uzatır mısın, zahmet oldu","Müsait yerde inecek var, sağda ineyim" şoförün yolculara "Arkayı dörtleyelim, kapıyı yavaş kapayın, kolu yukarı kaldırın, sigaranı söndür, bozuk veriniz, arka camı kapamayın" komutları duyulurdu. Yolcular arasında iki kişinin konuşmasına tüm yolcular istemeden kulak misafiri olurlar, bazen bunlara katılanlar olur, sonra her kez fikir yürütürdü. Dolmuş ücretlerine zam geldiği zaman münakaşalar olur, Şoför diğer yolculara masraflardan dert yanardı, yolcu eski ücreti ödemek için inat eder, şoförün asabını bozardı, yolcular arasında farkını ben vereyim susun, bitirin şu münakaşayı diyen çıkar, bu defa itiraz eden yolcu teklifi yapana dalaşır, sen niye ödeyeceksin diye çıkışırdı.
Taksi saatinin yazdığı ücreti, araç içinde yolculuk yapanlara bölünmesiyle başlayan İstanbul dolmuşçuluğu, duraklardaki kahyaların Taksime bir-iki, Sirkeciiii gibi her semte göre değişen ses tonları ve vurgularla, bağırışlarla yıllarca müşteri çağrıldı. Neredeyse bir tramvay, bir otobüs bileti ücretine itiş kakış olmadan oturarak yapılan yolculuklar o günlerden bu günlere kadar hep ilgi gördü. İstanbul şoförleri birbirine daha saygılı, sabırlı olduğu yıllarda parke taş kaplı sonu görünmeyen virajlı daracık sokaklarda, direkli sokak aynalarına bakar, aynadan gelmekte olan aracı gören şoför geçiş için durup bekler, yol verirdi. Tramvayla dolmuşlar aynı hattı kullanırdı, mesela Galatasaray Meydanına gelirken virajı kapalı dönen dolmuşa dar yolda 30 tonluk tramvay şöyle bir dokunmuş, hafifçe içeri göçen otonun çamurluk kaportası yüzünden dolmuşun başına muazzam kalabalıklar toplanmıştı! Genellikle dolmuşlar siyah renkli olurlar, tampon nikelajları yıllara meydan okurcasına parlar, damalı oluşları nedeniyle özel otomobillerden ayrılırlardı. Plakalarında "dolmuş 5 kişi" gibi ibareler taşırlardı. Pazar günleri hepsi çalışmazdı ömürlerinin son yıllarında, bakımlı olan bu klasikler bazı seyahat acentelerinin dikkatini çekmişler, bu sayede yabancı VİP turistlere nostaljik İstanbul gezilerinde kullanılır olmuşlardı. Günün birinde bir yasa ile tüm dolmuşlar sarıya boyandı, taksilerle aynı renk oldular. Halk onlara ABD deki Yellow Taxi'lere özendiler dedi.
Klasik dolmuşların bakımları zorlaşmıştı, bozulan parçaları bulunmuyor, egzozları yağlı dumanlar çıkarıyor, fenni muayenelerinde problem yaşanıyordu, birer ikişer yedeğe çekilmeye başladılar. Ve bu eski, yaşlı kurtların duraklarda beklediği dolmuş sıraları arasında Ford Otosan'ın bu amaçla kullanılmak üzere çalışan dolmuş minibüsleri fark edilmeye başladı. Ahşap evler, Şirket-i Hayriye'den kalma şehir hatları gemileri, tramvaylar ve klasik dolmuşlar İstanbul'u İstanbul yapan simgesel özelliklerinden bir kaçıydı, kıymetini bilemedik ..... Hemen kalkıyor, beklemeden, Aksaraaay, Kadıköy, Kadıköy, Kadıköy, sesleri ile yankılanan yaşlı kurtların hepsi bir bir kayboldu, geriye sararmış fotoğraflara bakılarak hatırlanan anılar kaldı. Hepsi de müzelikti, milyonlarca yolcuyu, yıllarca taşımışlardı, İstanbul halkının anılarını barındıran, kentin siluetinde yeri olan, korunması gereken bir tür tarihi eserlerdi...
Haluk Özözlü/Sihirli Tur
